مقدمه مصاحبه کننده: یکی از صاحب نظران ارزیابی کیفیت در آموزش عالی کشور که در آبان ماه 1402 به دیار کرمان سفر کرده بود فرصتی فراهم نمود تا با ایشان مصاحبه ای انجام شود. در اینجا سئوال های مصاحبه کننده و پاسخ ایشان عرضه می شود.

1- جناب آقای دکتر بازرگان از حضور در کرمان چه احساسی دارید؟

سلام عرض می­کنم خدمت شما همکاران عزیز خوشحالم که خود را در خانه خود یعنی کرمان می­یابم. واقعاً اشک در چشمم جاری می شود. علت آن است که در هفده سالگی کرمان را برای ادامه تحصیل ترک کردم. پس آن برای ادامه تحصیل در دوره دکتری به آمریکا سفر کردم. قبل از این سفر برای خداحافظی با خانواده به کرمان سفر کردم و این آخرین دفعه ای است که پدرم را ملاقات کردم. در این رابطه صحنه­ای به ذهنم می آید که پدرم را زیر بال هواپیما بوسیدم و دیگر او را ندیدم. با درگذشت پدر، تحصیلم را نیمه کاره رها کردم و به کرمان برگشتم. بنابراین، کرمان برای من جای خاصی است.

 هر وقت با همشهریان کرمانی در دانشگاه تهران هم صحبت می شوم، صحبت ما دور این می­چرخد که کرمانی ها آدمایی هستند تلاشگر و سعی آنان این است تا آنجایی که می توانند خدمت کنند. حضورم در محل تولدم باعث شادی آفرینی است و امیدوار هستم که برگزاری هفدهمین کنفرانس ارزیابی و تضمین کیفیت در نظام های دانشگاهی در کرمان در نوع خود بهترین باشد.

2- فعالیت شما در حوزه ارزیابی و تضمین کیفیت آموزش عالی ایران از چه زمانی شروع شد؟

در سال 1349 از من درخواست شد به علت اینکه در رشته آمار تحصیل کرده ام نظام آماری آموزش عالی را طراحی و پایه گذاری کنم. به این ترتیب در سال 1349 اولین گام­های مربوط به طراحی و استقرار نظام آمار آموزش عالی را در موسسه تحقیقات و برنامه ریزی علمی وابسته به وزارت علوم و آموزش عالی وقت برداشتم. آن زمان، وزارت علوم  و آموزش عالی (1349) نمی دانست در کل آموزش عالی کشور چند نفر دانشجو و هیأت علمی  وجود دارد. این اولین کوشش در زمینه ایجاد نظام آماری آموزش عالی ایران بود. نتیجتاً پایۀ گذاری آمار آموزش عالی  به 1349 مربوط می شود. از آن سال تا کنون که پنجاه و سه سال می­گذرد نظام آماری آموزش عالی به طور مرتب آمار آموزش عالی را منتشر کرده است. این در واقع پایه و چارچوبی بود برای در اختیار قراردادن تصویری از توزیع و ترکیب تعداد دانشجویان، تعداد رشته ها، تعداد دانش آموختگان در رشته های مختلف در آموزش عالی. این امر خود باعث شد که سیاست گذاران و برنامه ریزان آموزش عالی بدانند نظام آموزش عالی در کجا قرار دارد. ارائه تصویر آماری همانند  یک تصویر رادیولوژی عمل می کند. این تصویر داده های اولیه برای تشخیص وضعیت نظام آموزش عالی کشور را نشان می دهد، مشخص می کند در کجار قرار داریم و باید چه کاری انجام دهیم. اکنون امور  نظام آماری آموزش عالی کشور توسط موسسه پژوهش و برنامه ریزی آموزش عالی انجام می شود. این موسسه  یکی از بانیان کنفرانس ارزیابی و تضمین کیفیت در نظام های دانشگاهی است.

لازم به یادآوری است که نظام آماری آموزش عالی انجام ارزیابی کیفیت را تسهیل می کند. بدون داده های حاصل از چنین نظام آماری، ارزیابی کیفیت دشوار خواهد بود. خوشبختانه چون این نظام آماری وجود دارد به راحتی می توان کار ارزیابی آموزش عالی را تسهیل کرد. در ادامه سخن، عرض خواهم نمود که چگونه؟

3- ارزیابی و تضمین کیفیت آموزش عالی از کدام دانشگاه در ایران شروع شد و تداوم یافت؟

اینکه چطور ارزیابی کیفیت به طور مستمر در ایران شروع شد و قوام گرفت بر می­گردد به دانشگاه های علوم پزشکی و وزارت بهداشت، درمان وآموزش پزشکی. در سال 1374 یکی از معاونت های وقت وزارت بهداشت، درمان و آموزش پزشکی که با من آشنایی داشت، تماس گرفت و گفت "با توجه به اینکه شما در رشته ارزیابی تخصص دارید ، آیا می توانید به ما کمک کنید تا  بدانیم  کیفیت آموزش پزشکی چگونه است؟" بنابراین وزارت یادشده درخواست کرد که طرحی را برای ارزیابی کیفیت آموزش پزشکی عرضه نمایم تا کیفیت دانشگاه های علوم پزشکی مورد سنجش قرار گیرد. این امر فرصتی بود که مرا به چالش کشید. پیرو این درخواست، جلسه­ای در وزارت یادشده با حضور وزیر، معاونان و نمایندگان برخی دانشگاه های علوم پزشکی برگزار شد. در آن زمان آقای دکتر مرندی وزیر بود و آقای دکتر سیاری معاون هماهنگی ایشان. در این جلسه، اشاره کردم که ارزیابی درونی و برونی مستمر یکی از رویکردهایی است که در دانشگاه های معروف دنیا و در تمام کشورهای توسعه یافته انجام می شود. در این راستا، ابتدا ارزیابی برای یک دوره سه تا پنج ساله انجام می شود و بعد از آن ادامه می یابد. انجام این امر باعث می شود که برای هر برنامه آموزشی در هر دانشگاه مشخص شود که رسالت و هدف چیست؟ و انتظار می رود چه اقداماتی انجام شود تا کیفیت برنامه آموزشی و نیز در نهایت کیفیت دانشگاه ارتقاء یابد؟ در این دیدگاه، ارزیابی حکم آینه ای دارد که اعضای هیأت علمی برنامه یا دانشکده و نیز مدیران دانشگاهی بتوانند خودشان را در آن آینه ببینند که وضعیت شان چگونه است و چگونه آن را بهبود بخشند.

بر این اساس، وزارت بهداشت، درمان و علوم پزشکی از این کار استقبال کرد و ما توانستیم در شش گروه آموزش پزشکی در دانشگاه های مختلف طرح پیش-پژوهش (پایلوت) ارزیابی درونی را انجام دهیم. نتایج ارزیابی پس از مدتی به دست آمد. این نتایج در یک سمینار یکروزه­ در دانشگاه علوم پزشکی تهران عرضه شد. در این سمینار از وزارت علوم و آموزش عالی وقت نیز دعوت کرده بودیم تا تبادل تجربه انجام گیرد. دوستان و همکاران وزارت علوم و آموزش عالی که در این سمینار حضور یافتند به نتایج کار ارزیابی درونی پی بردند. براین اساس نسبت به ارزیابی کیفیت تمایل نشان دادند. با توجه به نتایج مثبت اجرای طرح پیش-پژوهش ارزیابی درونی، وزارت بهداشت، درمان و آموزش پزشکی عملاً اجرای ارزیابی درونی در­ دانشگاه های علوم پزشکی را ترغیب کرد. این چنین، دانشگاه های علوم پزشکی در سراسر کشور به طور داوطلبانه می توانستند ارزیابی درونی را اجرا کنند. البته لازم به یادآوری است که ارزیابی درونی بدون ارزیابی برونی نمی تواند کاملاً موثر باشد. چون اگر بخواهیم بهبودی حاصل شود باید ارزیابی برونی نیز انجام گیرد.

براساس نتایجی که در اجرای ارزیابی درونی در دانشگاه های علوم پزشکی به دست آمده بود، جلسه ای در سال 1379 در دانشگاه  هرمزگان در بندر عباس از طرف معاونت آموزشی وزارت علوم و آموزش عالی برگزار شد که معاونان دانشگاه ها حضور داشتند. در آن جلسه بحث مربوط به ارزیابی درونی در دانشگاه های غیر پزشکی مطرح شد. از اینجانب نیز دعوت شده بود که نتایج تجربه ارزیابی درونی در دانشگاه های علوم پزشکی وابسته به وزارت بهداشت، درمان و آموزش پزشکی را عرضه نمایم. این نقطه شروعی بود برای ارزیابی درونی در دانشگاه های غیر پزشکی. خوشبخانه علاقمندی اولیه نسبت به  این امر قابل توجه بود و دفتر نظارت و ارزیابی وزرات علوم نیز این کار را به فال نیک گرفت. سپس، معاونت آموزشی وقت وزارتخانه در این راه کوشش هایی انجام داد و در برنامه توسعه پنج ساله یک ردیف بودجه برای ارزیابی دانشگاه ها به تصویب رسید. این امر وزارت علوم و آموزش عالی را موظف می کرد که انجام ارزیابی کیفیت در دانشگاه ها  را به انجام رساند. هزینه کردن بودجه یادشده ،تخصیص اعتبار و تامین هزینه برای انجام این کار  به سازمان سنجش آموزش کشور واگذار شده بود.

4- فرآیند ارزیابی درونی و برونی گروه های آموزشی چگونه انجام می شود؟

از سال 1379 تا کنون صدها گروه آموزشی ارزیابی درونی را انجام داده اند، ولی ارزیابی درونی یک کار اداری نیست. دو نوع ارزیابی درونی داریم: یکی ارزیابی درونی مشارکتی و دیگری ارزیابی درونی مدیریتی. در ارزیابی مشارکتی، فرآیند ارزیابی با مشارکت مستقیم اعضای هیأت علمی در هر گروه آموزشی انجام می شود. اما در ارزیابی مدیریتی، دفتر نظارت و ارزیابی دانشگاه کار ارزیابی را با ارسال و تکمیل یک سری پرسشنامه ها و فرم ها بدون مشارکت اعضای هیأت علمی گروه آموزشی انجام می دهد. در نوع ارزیابی مدیریتی چون هیأت علمی نقشی ندارد لذا در فرآیند بهبود نیز چندان مشارکت و همکاری نمی کنند . این عدم مشارکت باعث می شود که  اعضای هیات علمی خود را در فرآیند ارتقاء کیفیت براساس نتایج ارزیابی درونی مسئول ندانند. زیرا، در ارزیابی درونی مشارکتی ، اعضای هیات علمی در تجدید نظر در اهداف گروه آموزشی مشارکت می کنند. بدینسان، در این فرآیند چون با توجه به نیازهای ذینفعان مختلف این اهداف با مشارکت اعضای گروه آموزشی تجدید نظر می شود اعضای هیات علمی خود را در راستای تحقق آن ها موظف می دانند. 

بحث را خلاصه کنم، ارزیابی درونی واقعاً کمک می کند که گروه های آموزشی در هر دانشکده­ای قوت ها، ضعف ها، فرصت ها و عوامل بازدارنده برای تحقق هدف های گروه آموزشی را شناسائی کنند. سپس فرصت های موجود را در راستای رسیدن به وضعیت ممکن تشخیص دهند، دریابند چگونه می توانند از قوت ها و فرصت ها استفاده کنند و در راه رسیدن به وضعیت ممکن، کمبودها را کاهش دهند. در اینجا لازم است اشاره نمایم که ارزیابی برونی چگونه است؟ فرآیند ارزیابی برونی در واقع این است که "انسان تنها به قاضی نرود." در  واقع  هر چند ارزیابی درونی کمک می کند تا یک "تصویر" از وضعیت گروه آموزشی داشته باشیم اما ارزیابی برونی تصویر را بازبینی می کند. این بازبینی  توسط یک تیم متخصص در رشته  مربوط به گروه آموزشی که خارج از دانشگاه و گروه آموزشی انتخاب می شود بعمل می آید. متاسفانه تعداد ارزیابی های برونی که در دانشگاه های کشور انجام شده زیاد نیست. لازم است در اینجا تاکید نمایم که ارزیابی درونی بدون ارزیابی برونی یک فرآیند ناتمام است. تیم ارزیابی برونی معمولاً  متشکل از پنج نفر است که چهار نفر از آنان متخصص در همان رشته (های) گروه آموزشی اند و در دانشگاه های بنام کشور مشغول می باشند. نفر پنجم متخصص ارزیابی آموزشی است. وظیفه این تیم، بررسی گزارش ارزیابی درونی، بازدید دو روزه از گروه آموزشی و دانشکده، صحبت با دانشجویان، دانش آموختگان، اعضای هیأت علمی و مدیران گروه و دانشکده و سرانجام پیگیری های لازم جهت تائید یا تعدیل گزارش ارزیابی درونی و چگونگی رفع ضعف ها و کمبودها جهت بهبود و ارتقاء کیفیت گروه آموزشی است.

5- آیا تا کنون مرکزی جهت ارزیابی کیفیت در دانشگاه های کشور تاسیس شده است؟

بله. سال 1384با پیشنهادی که به رئیس وقت دانشگاه تهران (دکتر فرجی دانا) عرضه شد، این نکته مورد تاکید قرار گرفت که "در برخی  دانشگاه های معروف جهان  یک مرکز به امر ارزیابی و بهبود کیفیت می پردازد. با توجه به رسالت دانشگاه تهران، مناسب است که چنین مرکزی برای ارزیابی و ارتقاء کیفیت دایر شود." ایشان گفتند پیشنهاد خود را مکتوب کنید و برای من بفرستید. در این خصوص جلسه ای برگزار شد و من جزئیات را تشریح کردم. موضوع مرکز ارزیابی کیفیت دانشگاه تهران در مراجع ذیربط دانشگاه تهران مطرح و تصویب شد و این مرکز در سال 1385 تاسیس گردید. ایجاد مرکز یاد شده باعث شد تا فرهنگ کیفیت در اغلب دانشکده های این دانشگاه ترویج شود. علاوه بر آن، تا سال 1392 خورشیدی چهل گروه آموزشی دانشگاه تهران به ارزیابی درونی پرداختند و در برخی از آنها ارزیابی برونی نیز انجام شد. از جمله گروه های آموزشی که ارزیابی برونی را انجام دادند گروه روان شناسی دانشکده روان شناسی و علوم تربیتی دانشگاه تهران است. براساس نتایج ارزیابی درونی و برونی در این گروه، پیشنهاد و درخواست شده بود که  رشته روان شناسی بالینی در مقطع کارشناسی نامناسب است و باید به مقطع بالاتر محول شود. براساس این نتایج، مراتب به شورای برنامه ریزی آموزشی وزارت علوم و آموزش عالی ارجاع داده شد و مورد تصویب قرار گرفت که در رشته روان شناسی بالینی، به دلیل تخصصی بودن، در مقطع کارشناسی ارشد دانشجو  پذیرفته شود. بنابراین، ارزیابی برونی نه تنها باعث بهبودی در سطح گروه، دانشکده و دانشگاه می شود، بلکه منجر به بهبود کیفیت در سطح نظام آموزش عالی کشور نیز می گردد.

 شایان ذکر است که در دنیا تا کنون شبکه های ملی، منطقه ای و نیز جهانی برای یاری دادن به ارتقاء کیفیت آموزش عالی ایجاد شده است. یکی از آنها شبکه کیفیت آموزش عالی آسیا و اقیانوسیه (Asia- Pacific Quality Network) است. دفتر این شبکه در ابتدای تاسیس در سال 1991 میلادی  در استرالیا بود و اکنون (2024) این دفتر در کشور چین مستقر است. در این شبکه در ابتداء فقط کشورهائی که دارای نهاد ملی ارزیابی و اعتبارسنجی بودند می توانستند به عضویت درآیند. اما، مرکز ارزیابی کیفیت دانشگاه تهران با تشریح فعالیت های خود، ضرورت عضویت دانشگاه های فعال کشورهای منطقه آسیا و اقیانوسیه را به عنوان نوع دوم عضویت در این شبکه مطرح کرد. بر این اساس، درخواست دانشگاه تهران برای پذیرفته شدن به عنوان عضو دانشگاهی شبکه یادشده پذیرفته شد. بنابراین شرح کارهایی که مرکز ارزیابی کیفیت دانشگاه تهران در سطح ملی انجام داده بود باعث شد که از ایران نیز دانشگاه تهران به عضویت شبکه یادشده درآید.

البته اگر کشور ایران، مانند هند، ژاپن، اندونزی و غیره، دارای یک نهاد ملی ارزیابی کیفیت که به ارزیابی برونی می پرداخت، بود می توانست به عضویت اصلی شبکه کیفیت آموزش عالی آسیا و اقیانوسیه در آید که تاکنون چنین نشده است. البته تلاش هایی برای تاسیس موسسه های ملی ارزیابی آموزش عالی در سطح کشور انجام شده است، نمونه آن موسسه ارزشیابی آموزش مهندسی ایران می باشد. این موسسه  به همت انجمن آموزش مهندسی ایران تشکیل شده است. هر چند حدود ده سال از تاسیس این موسسه می گذرد اما به دلایل متعدد هنوز برای آرزو کردن در راستای موفقیت این موسسه جای فراوان وجود دارد.

 در امتداد ضرورت ایجاد نهاد های ملی تخصصی برای ارزیابی و ارتقاء کیفیت فعالیت های دانشگاهی و نیز با توجه به رشته تخصصی و دانشکده محل کارم، امیدوارم در علوم تربیتی و روان شناسی نیز یک کمیته ملی ارزیابی و ارتقاء کیفیت دایر شود . این کمیته می تواند امور مربوط به ارتقاء کیفیت حوزه تخصصی یادشده را برعهده گیرد. شاید دانشگاه شهید باهنر کرمان در خلال برگزاری هفدهمین کنفرانس ارزیابی و تضمین کیفیت بتواند بانی این کار شود.

6- داستان کنفرانس ارزیابی و تضمین کیفیت در نظام های دانشگاهی چیست؟

در پاسخ به این سئوال، به این نکته می پردازیم که کنفرانس  های شانزده گانه ارزیابی و تضمین کیفیت در نظام های دانشگاهی از کجا شروع شد؟ چرا هفدهمین دوره آن قرار است در دانشگاه شهید باهنر کرمان برگزار شود؟ در سال 1383 بعد از اینکه فعالیت ارزیابی کیفیت در دانشگاه های علوم پزشکی به انجام رسید و نتایج قابل توجهی به دست داد،  تصمیم گرفته شد که نتایج کار را در سطح وسیع تر عرضه کنیم. موضوع را با رئیس وقت دانشکده مدیریت دانشگاه تهران (آقای دکتر تسلیمی) مطرح کردیم. ایشان موافقت کرد که اولین کنفرانس ارزیابی و تضمین کیفیت در دانشکده مدیریت دانشگاه تهران برگزارشود. بنابراین، اولین دوره این کنفرانس در دی ماه 1383 در این دانشکده برگزار شد. از آن سال به بعد تا هفتمین دوره، دانشکده های مختلف دانشگاه تهران از جمله دانشکده روان شناسی و علوم تربیتی، دانشکده هنرهای زیبا و غیره میزان این کنفرانس بودند. اما هشتمین دوره کنفرانس در دانشگاه صنعتی شریف برگزار گردید. از آن زمان به بعد هر سال این کنفرانس یک دوره در دانشگاه های شهر تهران و یک دوره در دانشگاه های استانی در اردیبهشت ماه هر سال برگزار شده است. شانزدهمین دوره کنفرانس به دلیل شیوع ویروس کرونا به جای اردیبهشت ماه در آبان ماه 1401 در دانشگاه علامه طباطبایی برگزار گردید. برای برگزاری هفدهمین دوره کنفرانس با دوست و همکار عزیزم آقای دکتر مطهری نژاد که تماس گرفتیم خیلی استقبال کرد و گفت با دانشگاه صحبت می کنم و از قرار معلوم با بقیه همکاران که صحبت کردند مورد موافقت قرار گرفت و مقرر شد که این رویداد علمی در دانشگاه شهید باهنر کرمان برگزار شود.

در حال حاضر مسئولیت برنامه ریزی، هدایت و پیگیری امور این کنفرانس به موسسه پژوهش و برنامه ریزی آموزش عالی واگذار گردیده است. موجب خرسندی است که دانشگاه شهید باهنر کرمان میزبان هفدهمین کنفرانس ارزیابی و تضمین کیفیت در نظام های دانشگاهی است. در دوره های قبلی کنفرانس که مهمانان و سخنرانان خارجی حضور یافته بودند  از توسعه کمی نظام آموزش عالی ایران و نیز حجم فعالیت های مربوط به ارزیابی مستمر کیفیت در آموزش عالی ایران شگفت زده بودند. یعنی کارهایی که در پژوهش های مربوط به ارزیابی آموزش عالی و تربیت نیروی انسانی انجام  شده است در سطح کارهای جهانی مورد توجه بوده است، اما از نظرنهاد سازی در سطح بین المللی برای آرزو کردن جای فراوان وجود دارد.

بگذریم پس به این ترتیب قرعه برگزاری هفدهمین کنفرانس ارزیابی و تضمین کیفیت در نظام های دانشگاهی بنام کرمان افتاد که از این بابت موجب خرسندی است. حالا چه انتظاری داریم؛ اول اینکه دفتر نظارت، ارزیابی و تضمین کیفیت دانشگاه شهید باهنر کرمان در این خصوص فعال باشد و با گروه ها و دانشکده های مختلف تبادل نظر کند و تشریح نماید که منظور از ارزیابی درونی و برونی چیست  و چگونه انجام می شود. دوم اینکه در عمل  کمیته ارزیابی کیفیت دانشگاه شهید باهنر کرمان را تشکیل دهد.  این کمیته  می تواند به برنامه ریزی برای ارزیابی درونی و برونی برنامه های آموزشی و گروه های آموزشی دانشگاه  بپردازد. همچنین، برای اینکه گروه های آموزشی  ترغیب شوند تا  "خود- ارزیابی"  را انجام دهند در سطح هیات رئیسه و مدیریت دانشگاه، برای اعضای هیات علمی که در انجام ارزیابی مستمر کیفیت  ابتکار عمل بخرج می دهند محرک ها و مشوق های  لازم را تصویب و اجرا کنند. البته اکنون چنین اقداماتی در دانشگاه های معتبر درسطح جهان مرسوم است.  

7- جناب آقای دکتر بازرگان اگر صحبت پایانی دارید، بفرمائید.

صحبت پایانیم این است که امیدوارم دانشگاهیان کرمان واقعاً همت کنند این کنفرانس در شأن دانشگاه شهید باهنر کرمان که همه آن را به عنوان یک دانشگاه قوی در سطح ملی قبول دارند برگزار گردد. در هفدهمین کنفرانس می توانیم مشابه شانزده دوره قبلی کنفرانس، میزگرد، سخنرانی های کلیدی، کارگاه های ارزیابی درونی و برونی و حتی سخنرانان خارجی داشته باشیم. امیدوارم دانشگاه شهید باهنر کرمان در این خصوص همت به خرج دهد و ابتکار عمل را در دست بگیرد تا هفدهمین دوره کنفرانس بتواند نقطه عطف ارزیابی و بهبود کیفیت در آموزش عالی کشور گردد.